ÇATILARINA GÖRE FİİLLER, FİİLDE ÇATI, FİİLDE ÇATI KONU ANLATIMI, FİİLDE ÇATI KONU ANLATIMI ÖZNELERİNE GÖRE FİİL ÇATILARI, ÇATI NEDİR FİİLDE ÇATI, 10.SINIF FİİLDE ÇATI KONUSU, TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI, ÖZNESİNE GÖRE ÇATILAR KONU ANLATIMI,ÖZNESİNE GÖRE FİİL ÇATILARI
FİİLLERDE ÇATI
(Özne - Yüklem, Nesne - Yüklem İlişkisi)
Fiillerin özne ve nesnelerine göre yansıttıkları anlam özelliklerine çatı denir. Fiiller çatı bakımından iki grupta incelenir:
DİKKATTT:
Değerli takipçilerimiz.. bir konuyu en iyi şekilde öğrenmenin ilk kuralı konu ile alakalı kavram haritasını ve tabloyu ezberlemektir.. bu yüzden aşağıdaki tabloyu muhakkak ezberleyinizzz.
BU SAYFADA ÖZNE-YÜKLEM İLİŞKİSİNE GÖRE FİİL ÇATILARI YER ALMAKTA....
NESNE-YÜKLEM İLİŞKİSİ BAKIMINDAN FİİLDE ÇATILAR İÇİN TIKLA
Çatı ile ilgili özellikler:
1. Çatı, yüklemi fiil olan sözcüklerde aranır yani isimlerin yüklem oldukları cümlelerde çatı özelliği söz konusu değildir.
2. Yüklem fiilse yüklem üzerinde özel çatı eki –l, –n, –ş (özne-yüklem); –t, –r, –tir (nesne-yüklem) çatı eki olup olmadığına bakmalıyız.
ÖR: SORU:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde çatı aranmaz?
A) Kristalleri parlatabilmek için birkaç çeşit sıvı aldım.
B) Fazıl Hüsnü Dağlarca'nın "Çocuk ve Allah" isimli eserini okudum.
C) İçimi kemiren o düşüncelerden de kurtuldum.
D) İş yerinden en geç ayrılan ekip, bizdik.
E) Cümlelerimi sizin anlayabileceğiniz düzeyde oluşturdum.
ÇÖZÜM: A, B, C, E seçeneklerinde yüklemler fiil olduğu için çatı söz konusudur. D seçeneğinde ise yüklem zamirden oluştuğu için bu cümlede çatı aranmaz.
Yanıt D
B) Öznelerine Göre Fiil Çatıları :
(Özne - Yüklem İlişkisi )
Bu ilişkiye göre fiiller
1. Etken 2. Edilgen 3. Dönüşlü 4. İşteş
olmak üzere dört grupta ele alınır.
1. Etken Çatılı Fiiller
Gerçek (yapıcı) özne alabilen, yani yüklem oldukları cümlelerde aldıkları özne bildirilen eylemin yapıcısı olan fiiller etken çatılıdır.
******NOT: Bir fiil, özne-yüklem ilişkisinin özel çatı eki olan "–l, –n, –ş" eklerinden birini almamışsa etken çatılıdır.********
Bu salonu Himmet Usta boyadı.
Yapıcı özne Etken fiil
Olaydan sonra çocuklar dağıldılar.
Yapıcı özne Etken fiil
ÖRNEK SORU:
Olayın sorumlularını birkaç gün önce yakaladılar.
Yukarıdaki cümlenin yüklemi çatı yönünden aşağıdakilerden hangisiyle özdeş değildir?
A) Bozulan araba, yolun ortasında durdu.
B) Tabloyu iki pencere arasındaki duvara astı.
C) Kitapları raflara güzelce yerleştirdi.
D) Yaşamındaki boşluğu hayvan sevgisiyle doldurmuştu.
E) O da ağabeyi gibi pilot olmayı çok istiyordu.
ÇÖZÜM:
Verilen cümlede yüklem (yakaladılar) "etken - geçişli" çatılı bir fiildir. Seçeneklerde kullanılan yüklemlerden "astı, yerleştirdi, doldurmuştu, istiyordu" fiilleri etken - geçişli özellik yansıtmaktadır. Oysa A seçeneğindeki "durdu" yüklemi "etken - geçişsizdir."
Yanıt A
2. Edilgen Çatılı Fiiller
Gerçek özne (yapıcı) alamayan, yani yüklem oldukları cümlelerde aldıkları özne, bildirilen eylemin yapıcısı değil, başkaları tarafından yapılan eylemlerden etkilenen bir varlık olan fiillerdir. Bunlar yüklem oldukları cümlelerde "sözde özne" alırlar.
Edilgenlik özelliği, eylem tabanlarına "-in..., -il..." eki getirilerek kazandırılır.
****NOT: Edilgen çatılı fiiller, sorulacak kim tarafından soru-suna başkaları tarafından cevabını verir.****
Salata, masanın ortasına yerleştirildi.
Söz. özne Yük. - edilgen
- Etkilenen -
Çöpler kısa sürede kent dışına taşındı.
Söz. özne Yük. - edilgen
- Etkilenen -
Haber köye ulaştırılacakmış.
Söz. özne Yük. - edilgen
-Etkilenen -
ÖRNEK SORU:
Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi edilgen çatılı bir fiildir?
A) Zavallı kadın yemekten sonra bayıldı.
B) Olayın sorumlusu hemen yakalanmıştı.
C) Olayları herkes izledi.
D) Yollardaki kalabalık kısa sürede yok oldu.
E) Yağışlar ekinlere zarar verdi.
ÇÖZÜM:
Edilgen çatılı fiillerde "başkası tarafından yapılma" anlamı vardır. Yani özne yapıcı değil, başkası tarafından yapılan eylemden etkilenen durumundadır. A, C, D, E seçeneklerinde özneler yapıcı, yüklemler ise etken çatılı fiildir. B seçeneğinde "yakalanmıştı" fiilinin öznesi "Olayın sorumlusu" söz grubu sözde öznedir. Yakalayan başkalarıdır.
Yanıt B
*******UYARI: Edilgen fillerin bazıları geçişli, bazıları geçişsiz fi-illerden türetilir. Geçişli fiillerden türetilen edilgen fiillerin öznesine "sözde özne" denir.******
çöz - çözül-
Geçişli fiil Edilgen
Sorular çözülecekti.
Sözde özne
Geçişsiz fiillerden türetilen edilgen fiillerin yüklem olduğu cümlelerde özne olmaz.
ulaş- ulaşıl-
Geçişsiz fiil Edilgen
Bataklıklar geçildikten sonra köye ulaşıldı.
Edilgen
Saatlerce yürünecekti.
Edilgen
Yukarıdaki iki örneğin de öznesi yoktur.
3. Dönüşlü Çatılı Fiiller
Yüklem olarak kullanıldıkları cümlelerde aldıkları özneler hem bildirilen eylemin yapıcısı hem de kendi yaptığı eylemden yine kendisinin etkilendiği fiillerdir. Bu fiillerde "kendi kendinelik" anlamı vardır.
*******NOT: Bu tür fiillerin yüklem oldukları cümlelerde özne hem işi yapar hem de yaptığı işten kendisi etki-lenir.******
Çocuk yerde sürünüyordu.
(Çocuk yerde kendini sürüyordu.)
Toplantıya ben de katıldım.
(Toplantıya ben de kendimi kattım.)
Bakınmak, sevinmek, sürtünmek, görünmek, gezinmek... gibi.
Örneklerde görüldüğü gibi etken fiil tabanlarına getirilen "-in..., -il..." eki "kendini, kendine, kendi kendini, kendi kendine" sözlerinin yerini tutmaktadır.
Övünmek -> Kendini övmek
Bürünmek -> Kendini bürümek
Örtünmek -> Kendini örtmek
*****UYARI: Edilgen fiillerde kullanılan eklerle dönüşlü fiillerde kullanılan ekler aynıdır. Bu bakımdan karıştırılma-malıdır. Özne - yüklem ilişkisine bakılarak edilgen-likle dönüşlülük belirlenmelidir. Dönüşlü fiillerde özne hem yapıcı hem de etkilenen olduğu halde edilgen fiilerde sadece etkilenendir; yapıcı, özne değil başkalarıdır.*******
Zühre Hanım, aynanın karşısında taranıyordu,
Özne Dönüşlü
Hem yapıcı, hem etkilenen
Çocuğun saçları özenle taranıyordu.
Özne Edilgen
Sadece etkilenen
Düğün salonu süslendi,
Özne Edilgen
Sadece etkilenen
Nigar Hanım her sabah süslenir, sokağa çıkardı.
Özne Dönüşlü
Hem yapıcı, hem etkilenen
******İsim soylu sözcüklere "➪ ➪-len, -lan" eki getirilerek oluşturulan bazı fiillerde de dönüşlülük anlamı vardır:***
Sinir - len - mek
Hoş - lan - mak...
4. İşteş Çatılı Fiiller
Bildirilen eylemin birden çok kişi - varlık tarafından birlikte veya karşılıklı yapıldığını bildiren; nitelikte eşitlik anlamı da yansıtabilen fiillerdir.
Etken eylem tabanlarına "-ş, -laş, -leş" eklerinden biri getirilerek oluşturulan işteş fiiller, üç ayrı anlam yansıtırlar:
Karşılıklı yapma :
Saatlerce bakıştık.
Yok yere dövüştüler.
Yıllardır yazışıyoruz.
Bu fiillerde kullanılan "-ş" eki "birbirine, birbirini" sözlerinin yerini tutar:
İtişmek < Birbirini itmek
Buluşmak < Birbirini bulmak
Birlikte yapma :
Çocuklar oynaşıyor.
Kuzular meleşti.
Kuşlar uçuştu.
Bu fiillerde kullanılan "-ş" eki "birlikte, beraberce" sözlerinin yerini tutar:
Öğrenciler gülüşüyordu. (Birlikte gülüyordu.)
Kaçıştılar. (Beraberce kaçmak.)
Nitelikte eşitlik :
Bu fiiller isim soylu sözcüklere "-leş, -laş" eki getirilerek oluşturulur. Aldıkları özne, kendine özgü niteliği kaybederek fiilde bulunan isim soylu sözcüğün niteliğini kazanır.
Otlar kartlaştı.
Ufuk kızıllaşmıştı.
Onlar da yoksullaştı.
Verilen örneklerde değişerek yeni bir görünüm kazanma anlamı vardır.
Çocuklaşmak < Çocuğa eşit olmak
Eşekleşmek < Eşeğe eşit olmak
******NOT: Bazı fiillerin kendilerinde işteşlik anlamı vardır. Yani etken fiil tabanlarına "-ş" eki getirilmediği halde bu fiiller "karşılıklı yapma" anlamı yansıtırlar.*****
Güreşmek, barışmak, savaşmak... gibi.
"-ş" eki alan her fiilde işteşlik özelliği yoktur.
Sıkışmak, doluşmak,..
SORU:
I. Saat onda pastanede buluşacaktık.
II. Onlarca çocuk bir odaya doluşmuştu.
III. Yabancıdan korkan çocuklar kaçışmaya başladı.
IV. Yıllarca hasret kalan ana-oğul kucaklaştılar.
V. Ortalık birden sakinleşti.
Numaralanmış cümlelerden hangilerinde "karşılıklı yapma" anlamı vardır?
A) I. ve II. B) II. ve IV. C) I. ve IV. D) III. ve V. E) II. ve III.
ÇÖZÜM:
Karşılıklı yapma anlamı yansıtan fiillerde kullanılan "-ş" eki "birbirini, birbirine" sözlerinin yerini tutar. Buna göre incelediğimiz zaman II, III, V numaralı cümlelerde bu anlamın olmadığı görülecektir. I. cümlede "buluşmak, birbirini bulmak", IV. cümlede "kucaklaşmak birbirini kucaklamak" karşılıklı yapma anlamı yansıtmaktadırlar.
Yanıt C
DEVAMI İÇİN FİİLDE ÇATI NESNESİNE GÖRE FİİL ÇATILARI İÇİN TIKLAAAA
FİİLLERDE ÇATI
(Özne - Yüklem, Nesne - Yüklem İlişkisi)
Fiillerin özne ve nesnelerine göre yansıttıkları anlam özelliklerine çatı denir. Fiiller çatı bakımından iki grupta incelenir:
DİKKATTT:
Değerli takipçilerimiz.. bir konuyu en iyi şekilde öğrenmenin ilk kuralı konu ile alakalı kavram haritasını ve tabloyu ezberlemektir.. bu yüzden aşağıdaki tabloyu muhakkak ezberleyinizzz.
BU SAYFADA ÖZNE-YÜKLEM İLİŞKİSİNE GÖRE FİİL ÇATILARI YER ALMAKTA....
NESNE-YÜKLEM İLİŞKİSİ BAKIMINDAN FİİLDE ÇATILAR İÇİN TIKLA
Çatı ile ilgili özellikler:
1. Çatı, yüklemi fiil olan sözcüklerde aranır yani isimlerin yüklem oldukları cümlelerde çatı özelliği söz konusu değildir.
2. Yüklem fiilse yüklem üzerinde özel çatı eki –l, –n, –ş (özne-yüklem); –t, –r, –tir (nesne-yüklem) çatı eki olup olmadığına bakmalıyız.
ÖR: SORU:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde çatı aranmaz?
A) Kristalleri parlatabilmek için birkaç çeşit sıvı aldım.
B) Fazıl Hüsnü Dağlarca'nın "Çocuk ve Allah" isimli eserini okudum.
C) İçimi kemiren o düşüncelerden de kurtuldum.
D) İş yerinden en geç ayrılan ekip, bizdik.
E) Cümlelerimi sizin anlayabileceğiniz düzeyde oluşturdum.
ÇÖZÜM: A, B, C, E seçeneklerinde yüklemler fiil olduğu için çatı söz konusudur. D seçeneğinde ise yüklem zamirden oluştuğu için bu cümlede çatı aranmaz.
Yanıt D
B) Öznelerine Göre Fiil Çatıları :
(Özne - Yüklem İlişkisi )
Bu ilişkiye göre fiiller
1. Etken 2. Edilgen 3. Dönüşlü 4. İşteş
olmak üzere dört grupta ele alınır.
1. Etken Çatılı Fiiller
Gerçek (yapıcı) özne alabilen, yani yüklem oldukları cümlelerde aldıkları özne bildirilen eylemin yapıcısı olan fiiller etken çatılıdır.
******NOT: Bir fiil, özne-yüklem ilişkisinin özel çatı eki olan "–l, –n, –ş" eklerinden birini almamışsa etken çatılıdır.********
Bu salonu Himmet Usta boyadı.
Yapıcı özne Etken fiil
Olaydan sonra çocuklar dağıldılar.
Yapıcı özne Etken fiil
ÖRNEK SORU:
Olayın sorumlularını birkaç gün önce yakaladılar.
Yukarıdaki cümlenin yüklemi çatı yönünden aşağıdakilerden hangisiyle özdeş değildir?
A) Bozulan araba, yolun ortasında durdu.
B) Tabloyu iki pencere arasındaki duvara astı.
C) Kitapları raflara güzelce yerleştirdi.
D) Yaşamındaki boşluğu hayvan sevgisiyle doldurmuştu.
E) O da ağabeyi gibi pilot olmayı çok istiyordu.
ÇÖZÜM:
Verilen cümlede yüklem (yakaladılar) "etken - geçişli" çatılı bir fiildir. Seçeneklerde kullanılan yüklemlerden "astı, yerleştirdi, doldurmuştu, istiyordu" fiilleri etken - geçişli özellik yansıtmaktadır. Oysa A seçeneğindeki "durdu" yüklemi "etken - geçişsizdir."
Yanıt A
2. Edilgen Çatılı Fiiller
Gerçek özne (yapıcı) alamayan, yani yüklem oldukları cümlelerde aldıkları özne, bildirilen eylemin yapıcısı değil, başkaları tarafından yapılan eylemlerden etkilenen bir varlık olan fiillerdir. Bunlar yüklem oldukları cümlelerde "sözde özne" alırlar.
Edilgenlik özelliği, eylem tabanlarına "-in..., -il..." eki getirilerek kazandırılır.
****NOT: Edilgen çatılı fiiller, sorulacak kim tarafından soru-suna başkaları tarafından cevabını verir.****
Salata, masanın ortasına yerleştirildi.
Söz. özne Yük. - edilgen
- Etkilenen -
Çöpler kısa sürede kent dışına taşındı.
Söz. özne Yük. - edilgen
- Etkilenen -
Haber köye ulaştırılacakmış.
Söz. özne Yük. - edilgen
-Etkilenen -
ÖRNEK SORU:
Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi edilgen çatılı bir fiildir?
A) Zavallı kadın yemekten sonra bayıldı.
B) Olayın sorumlusu hemen yakalanmıştı.
C) Olayları herkes izledi.
D) Yollardaki kalabalık kısa sürede yok oldu.
E) Yağışlar ekinlere zarar verdi.
ÇÖZÜM:
Edilgen çatılı fiillerde "başkası tarafından yapılma" anlamı vardır. Yani özne yapıcı değil, başkası tarafından yapılan eylemden etkilenen durumundadır. A, C, D, E seçeneklerinde özneler yapıcı, yüklemler ise etken çatılı fiildir. B seçeneğinde "yakalanmıştı" fiilinin öznesi "Olayın sorumlusu" söz grubu sözde öznedir. Yakalayan başkalarıdır.
Yanıt B
*******UYARI: Edilgen fillerin bazıları geçişli, bazıları geçişsiz fi-illerden türetilir. Geçişli fiillerden türetilen edilgen fiillerin öznesine "sözde özne" denir.******
çöz - çözül-
Geçişli fiil Edilgen
Sorular çözülecekti.
Sözde özne
Geçişsiz fiillerden türetilen edilgen fiillerin yüklem olduğu cümlelerde özne olmaz.
ulaş- ulaşıl-
Geçişsiz fiil Edilgen
Bataklıklar geçildikten sonra köye ulaşıldı.
Edilgen
Saatlerce yürünecekti.
Edilgen
Yukarıdaki iki örneğin de öznesi yoktur.
3. Dönüşlü Çatılı Fiiller
Yüklem olarak kullanıldıkları cümlelerde aldıkları özneler hem bildirilen eylemin yapıcısı hem de kendi yaptığı eylemden yine kendisinin etkilendiği fiillerdir. Bu fiillerde "kendi kendinelik" anlamı vardır.
*******NOT: Bu tür fiillerin yüklem oldukları cümlelerde özne hem işi yapar hem de yaptığı işten kendisi etki-lenir.******
Çocuk yerde sürünüyordu.
(Çocuk yerde kendini sürüyordu.)
Toplantıya ben de katıldım.
(Toplantıya ben de kendimi kattım.)
Bakınmak, sevinmek, sürtünmek, görünmek, gezinmek... gibi.
Örneklerde görüldüğü gibi etken fiil tabanlarına getirilen "-in..., -il..." eki "kendini, kendine, kendi kendini, kendi kendine" sözlerinin yerini tutmaktadır.
Övünmek -> Kendini övmek
Bürünmek -> Kendini bürümek
Örtünmek -> Kendini örtmek
*****UYARI: Edilgen fiillerde kullanılan eklerle dönüşlü fiillerde kullanılan ekler aynıdır. Bu bakımdan karıştırılma-malıdır. Özne - yüklem ilişkisine bakılarak edilgen-likle dönüşlülük belirlenmelidir. Dönüşlü fiillerde özne hem yapıcı hem de etkilenen olduğu halde edilgen fiilerde sadece etkilenendir; yapıcı, özne değil başkalarıdır.*******
Zühre Hanım, aynanın karşısında taranıyordu,
Özne Dönüşlü
Hem yapıcı, hem etkilenen
Çocuğun saçları özenle taranıyordu.
Özne Edilgen
Sadece etkilenen
Düğün salonu süslendi,
Özne Edilgen
Sadece etkilenen
Nigar Hanım her sabah süslenir, sokağa çıkardı.
Özne Dönüşlü
Hem yapıcı, hem etkilenen
******İsim soylu sözcüklere "➪ ➪-len, -lan" eki getirilerek oluşturulan bazı fiillerde de dönüşlülük anlamı vardır:***
Sinir - len - mek
Hoş - lan - mak...
4. İşteş Çatılı Fiiller
Bildirilen eylemin birden çok kişi - varlık tarafından birlikte veya karşılıklı yapıldığını bildiren; nitelikte eşitlik anlamı da yansıtabilen fiillerdir.
Etken eylem tabanlarına "-ş, -laş, -leş" eklerinden biri getirilerek oluşturulan işteş fiiller, üç ayrı anlam yansıtırlar:
Karşılıklı yapma :
Saatlerce bakıştık.
Yok yere dövüştüler.
Yıllardır yazışıyoruz.
Bu fiillerde kullanılan "-ş" eki "birbirine, birbirini" sözlerinin yerini tutar:
İtişmek < Birbirini itmek
Buluşmak < Birbirini bulmak
Birlikte yapma :
Çocuklar oynaşıyor.
Kuzular meleşti.
Kuşlar uçuştu.
Bu fiillerde kullanılan "-ş" eki "birlikte, beraberce" sözlerinin yerini tutar:
Öğrenciler gülüşüyordu. (Birlikte gülüyordu.)
Kaçıştılar. (Beraberce kaçmak.)
Nitelikte eşitlik :
Bu fiiller isim soylu sözcüklere "-leş, -laş" eki getirilerek oluşturulur. Aldıkları özne, kendine özgü niteliği kaybederek fiilde bulunan isim soylu sözcüğün niteliğini kazanır.
Otlar kartlaştı.
Ufuk kızıllaşmıştı.
Onlar da yoksullaştı.
Verilen örneklerde değişerek yeni bir görünüm kazanma anlamı vardır.
Çocuklaşmak < Çocuğa eşit olmak
Eşekleşmek < Eşeğe eşit olmak
******NOT: Bazı fiillerin kendilerinde işteşlik anlamı vardır. Yani etken fiil tabanlarına "-ş" eki getirilmediği halde bu fiiller "karşılıklı yapma" anlamı yansıtırlar.*****
Güreşmek, barışmak, savaşmak... gibi.
"-ş" eki alan her fiilde işteşlik özelliği yoktur.
Sıkışmak, doluşmak,..
SORU:
I. Saat onda pastanede buluşacaktık.
II. Onlarca çocuk bir odaya doluşmuştu.
III. Yabancıdan korkan çocuklar kaçışmaya başladı.
IV. Yıllarca hasret kalan ana-oğul kucaklaştılar.
V. Ortalık birden sakinleşti.
Numaralanmış cümlelerden hangilerinde "karşılıklı yapma" anlamı vardır?
A) I. ve II. B) II. ve IV. C) I. ve IV. D) III. ve V. E) II. ve III.
ÇÖZÜM:
Karşılıklı yapma anlamı yansıtan fiillerde kullanılan "-ş" eki "birbirini, birbirine" sözlerinin yerini tutar. Buna göre incelediğimiz zaman II, III, V numaralı cümlelerde bu anlamın olmadığı görülecektir. I. cümlede "buluşmak, birbirini bulmak", IV. cümlede "kucaklaşmak birbirini kucaklamak" karşılıklı yapma anlamı yansıtmaktadırlar.
Yanıt C
DEVAMI İÇİN FİİLDE ÇATI NESNESİNE GÖRE FİİL ÇATILARI İÇİN TIKLAAAA
Yorum Gönder