YAPILARINA GÖRE FİİLLER/EYLEMLER KONU ANLATIMI DERS NOTLARI, YAPILARINA GÖRE FİİLLER, FİİLLERDE YAPI, EYLEMDE YAPI,
EYLEMDE YAPI
Sevgili öğrenciler öncelikle sizinle HALİT ÇOLAK arkadaşımızın hazırladığı tabloyu paylaşayım.. konuyu öğrenmeden mutlaka bu tabloyu çok çok iyi bilmeniz gerekir.. Tablo sizin için konuyu anlatan, hatırlatan kısa bir özet niteliği taşıyacaktır...
1. Basit eylem
2. Türemiş eylem
3. Birleşik eylem
1-BASİT EYLEMLER
Yapım eki almamış, başka bir sözcükle birleşmemiş kök durumunda
olan ya da yalnızca çekim eki almış çekimli eylemlerdir.
Gömleğin manşetleri çok eskimişti.
(eski – miş - ti)
eylem kökü+ çekim eki+ çekim eki
basit yapılı eylem
Elindeki çöpü yere atmamalıydın.
(at – ma – malı idi – n)
eylem kökü+ çekim eki+ çekim eki+ çekim eki
basit yapılı eylem
********buradaki tek mantık fiilin yapım eki almaması diğer ekleri alabilir. Kişi-dilek-haber-soru vs. ekler*******
ÖR: gelmeli, gidecek,uyuyor musun,sattık, bakmışız,
2-TÜREMİŞ EYLEMLER
Ad ya da eylem köklerine eylem yapım eklerinin getirilmesiyle
türetilmiş çekimli eylemlerdir.
Uçak yavaş yavaş havalandı.
(hava – lan - dı)
isim kökü+ isimden fiil yapım eki + çekim eki
türemiş yapılı eylem
Hukukun üstünlüğü tartışılmaz.
(tart – ış – ıl – maz)
eylem kökü + Eylemden .Eylem yapım eki+ Eylemden .Eylem yapım eki+çekim eki
türemiş yapılı eylem
ÖR: gözledik, sattırdım,azarlamışlar, yatırdık,
3-BİRLEŞİK EYLEMLER
Birden çok sözcüğün tek bir eylem durumunda kullanılmasıyla oluşan çekimli eylemlerdir.
Birleşik eylemleri üç grupta toplayabiliriz:
A. Yardımcı eylemle yapılan birleşik eylemler
B. Kurallı birleşik eylemler
C. Anlamca kaynaşmış birleşik eylemler
A-YARDIMCI EYLEMLE YAPILAN BİRLEŞİK EYLEMLER
Ad soylu sözcüklerin “et-, ol-, eyle-, kıl-, buyur-, yap-, bul-” yardımcı eylemleriyle oluşturdukları birleşik eylemlerdir.
☆Ad soylu sözcükte ses düşmesi ya da türemesi olursa yardımcı
eylemler bitişik yazılır, olmazsa ayrı yazılır.☆
Son hamlesiyle rakibini mat etti.
Kasabada geceler biraz serin olur.
Boğaz’ın mavisini seyreyledik. (seyir eyledik) ☆
Polis, hırsızı çarçabuk etkisiz kıldı.
Lütfen, hediyemi kabul buyurunuz.
Memurlar bugün iş başı yapmadılar.
Hayatı sigara yüzünden son buldu.
ÖR: namaz kılmak, hasta olmak, kontrol etmek, güzel eylemek, ziyaret etmek, vs.
☆“Olmak, etmek” yardımcı eylemleri az da olsa tek başına kullanılabilir.
Bu durumda yardımcı eylem olmaktan çıkar.☆
Bu yıl meyveler erken oldu.(olgunlaştı)
Akşam erkenden evde olmalıyım.(bulunmalıyım)
Bu ev ancak yüz bin eder. (değerindedir)
İnsan ne ederse kendine eder. (yapar)
B-KURALLI BİRLEŞİK EYLEMLER
Zarf-fiil eki almış bir eylemle başka bir eylemin birleşmesi sonucunda
oluşan eylemlerdir. Bunlara “özel birleşik eylemler” de denir.
Kurallı birleşik eylemler dörde ayrılır:
Zarf-fiil eki “-a/-e”yi alan bir eylemle “bil-“ eyleminin birleşmesi sonucu oluşan birleşik eylemdir. Yani eylem kök ve gövdesine “ebil-“ kalıbı getirilerek oluşturulur. Eyleme “yeterlik, olasılık,istek” anlamlarını verir.
******eylem + e + bil- + kip eki + şahıs eki********
Onun yaptığını ben iki dakikada yapabilirim. (yeterlik)
Ortamı hiç beğenmedim; bir tatsızlık çıkabilir. (olasılık)
Afedersiniz, bir dakikanızı alabilir miyim? (istek)
*Yeterlik eyleminin olumsuzu üç biçimde çekimlenir:
1. Böylesine gürültülü bir ortamda daha fazla duramam. (durabilirim)
(Kesin bir yetersizlik belirtilir. Bu olumsuzlukta “bil-“ eylemi
tamamen ortadan kalkar, olumsuzluğun yeterlik eylemiyle
ilgili olduğunu “-e” zarf-fiil ekinden anlarız. Olumsuzluk eki,
“-e” zarf-fiil ekinden sonra gelir.)
2. Bu olay üzerine fazla durmayabilirim.
(Çoğu zaman öznenin istemine bağlı olarak olasılık da içeren
bir yetersizlik belirtilir.)
3. Belli olmaz, sözümde duramayabilirim.
(Öznenin istemi dışında, şarta bağlı olasılık içeren bir yetersizlik
belirtilir.)
Zarf-fiil eki “-ı/-i, -u/-ü”yü alan bir eylemle “ver-“ eyleminin birleşmesi
sonucu oluşan birleşik eylemdir. Yani eylem kök ve gövdesine
“iver-“ kalıbı getirilerek oluşturulur. Eyleme “birdenbire olma,
beklenmezlik, önemsememe, kolaylık, tezlik” anlamlarından birini
kazandırır.
*******eylem + i + ver- + kip eki + kişi eki*******
Dağın eteğindeki çalılar tutuşuverdi. (birdenbire olma)
Kavanozun kapağı açılıverdi. (kolaylık)
Ona aldıklarımı bir tarafa fırlatıverdi. (önemsemezlik)
Haberi alınca elindekini düşürüverdi. (beklenmezlik)
Zarf-fiil eki “-a/-e”yi alan bir eylemle “gel- / kal- / dur-“ eylemlerinden
birinin birleşmesi sonucu oluşan birleşik eylemdir. Yani
eylem kök ve gövdesine “egel- / ekal- / edur-“ kalıplarından biri
getirilerek oluşturulur. “Sürerlik ve beklenmezlik” anlamlarını verir.
******eylem + e + (gel–/kal–/dur–) + kip eki + kişi eki********
Kaybolan köpeğimiz dün çıkageldi. (beklenmezlik)
Bakakalırım giden geminin ardından. (sürerlik)
Sen gidedur, ben sana yetişirim. (sürerlilik)
Zarf-fiil eki “-a/-e”yı alan bir eylemle “yaz-“ eylemin birleşmesi
sonucu oluşan birleşik eylemdir. Yani eylem kök ve gövdesine
“eyaz-“ kalıbı getirilerek oluşturulur. Eylemin gerçekleşmek üzereyken
gerçekleşmediğini bildirir. Kullanım alanı dardır.
******eylem + e + yaz- + kip eki + kişi eki**********
Vatan elden gideyazacaktı.
Sevinçten kalbim durayazdı.
C-ANLAMCA KAYNAŞMIŞ BİRLEŞİK EYLEMLER
Bir eylemin ad soylu sözcüklerle anlamca kaynaşarak oluşturduğu birleşik eylemlerdir.
Bu eylemlerde anlamca kaynaşma, birleşen ögelerden birinin ya
da her ikisinin gerçek anlamını yitirmesiyle gerçekleşir.
1. Deyim Hâlindeki Anlamca Kaynaşmış Birleşik Eylemler
Hem ad hem eylem gerçek anlamını yitirir.
Hayatını kazanmak, dünyadan haberi olmamak, gözünü
korkutmak, dokuz doğurmak, kulak misafiri olmak, gözüne
kestirmek…
Bu semtte her şey olabilir, gözünü dört açmalısın.
Olanlardan sonra açık kapı bırakmadı.
2. Bitişik Yazılan Anlamca Kaynaşmış Birleşik Eylemler
Her iki sözcüğün de (ad ve eylemin) gerçek anlamını yitirdiği ancak
deyim durumunda olmayan birleşik eylemlerdir. Bunlar kalıplaşmıştır.
Alıkoymak, öngörmek, aşermek, varsaymak…
Gönlüm seni yalnız bırakmaya elvermiyor.
İş için beş bin kişi belediyeye başvurdu.
2. Ayrı Yazılan Anlamca Kaynaşmış Birleşik Eylemler
Ad görevli sözcükler, gerçek anlamında kullanılırken eylemi gerçek
anlamından uzaklaşmış birleşik eylemlerdir. Bu eylemler kalıplaşmıştır
ancak deyim değildir.
Uygun düşmek, hayat vermek, değer biçmek, kural koymak,
gülesi gelmek, ağlayacağı tutmak…
Gençlerin bazı hareketlerini hoş görmeliyiz.
Çok çalışmaktan zavallı adam yorgun düştü.
EYLEMDE YAPI
Sevgili öğrenciler öncelikle sizinle HALİT ÇOLAK arkadaşımızın hazırladığı tabloyu paylaşayım.. konuyu öğrenmeden mutlaka bu tabloyu çok çok iyi bilmeniz gerekir.. Tablo sizin için konuyu anlatan, hatırlatan kısa bir özet niteliği taşıyacaktır...
1. Basit eylem
2. Türemiş eylem
3. Birleşik eylem
- a. Yardımcı eylemle kurulan birleşik eylemler
- b. Kurallı birleşik eylemler
- c. Anlamca kaynaşmış birleşik eylemler
1-BASİT EYLEMLER
Yapım eki almamış, başka bir sözcükle birleşmemiş kök durumunda
olan ya da yalnızca çekim eki almış çekimli eylemlerdir.
Gömleğin manşetleri çok eskimişti.
(eski – miş - ti)
eylem kökü+ çekim eki+ çekim eki
basit yapılı eylem
Elindeki çöpü yere atmamalıydın.
(at – ma – malı idi – n)
eylem kökü+ çekim eki+ çekim eki+ çekim eki
basit yapılı eylem
********buradaki tek mantık fiilin yapım eki almaması diğer ekleri alabilir. Kişi-dilek-haber-soru vs. ekler*******
ÖR: gelmeli, gidecek,uyuyor musun,sattık, bakmışız,
2-TÜREMİŞ EYLEMLER
Ad ya da eylem köklerine eylem yapım eklerinin getirilmesiyle
türetilmiş çekimli eylemlerdir.
Uçak yavaş yavaş havalandı.
(hava – lan - dı)
isim kökü+ isimden fiil yapım eki + çekim eki
türemiş yapılı eylem
Hukukun üstünlüğü tartışılmaz.
(tart – ış – ıl – maz)
eylem kökü + Eylemden .Eylem yapım eki+ Eylemden .Eylem yapım eki+çekim eki
türemiş yapılı eylem
ÖR: gözledik, sattırdım,azarlamışlar, yatırdık,
3-BİRLEŞİK EYLEMLER
Birden çok sözcüğün tek bir eylem durumunda kullanılmasıyla oluşan çekimli eylemlerdir.
Birleşik eylemleri üç grupta toplayabiliriz:
A. Yardımcı eylemle yapılan birleşik eylemler
B. Kurallı birleşik eylemler
C. Anlamca kaynaşmış birleşik eylemler
A-YARDIMCI EYLEMLE YAPILAN BİRLEŞİK EYLEMLER
Ad soylu sözcüklerin “et-, ol-, eyle-, kıl-, buyur-, yap-, bul-” yardımcı eylemleriyle oluşturdukları birleşik eylemlerdir.
☆Ad soylu sözcükte ses düşmesi ya da türemesi olursa yardımcı
eylemler bitişik yazılır, olmazsa ayrı yazılır.☆
Son hamlesiyle rakibini mat etti.
Kasabada geceler biraz serin olur.
Boğaz’ın mavisini seyreyledik. (seyir eyledik) ☆
Polis, hırsızı çarçabuk etkisiz kıldı.
Lütfen, hediyemi kabul buyurunuz.
Memurlar bugün iş başı yapmadılar.
Hayatı sigara yüzünden son buldu.
ÖR: namaz kılmak, hasta olmak, kontrol etmek, güzel eylemek, ziyaret etmek, vs.
☆“Olmak, etmek” yardımcı eylemleri az da olsa tek başına kullanılabilir.
Bu durumda yardımcı eylem olmaktan çıkar.☆
Bu yıl meyveler erken oldu.(olgunlaştı)
Akşam erkenden evde olmalıyım.(bulunmalıyım)
Bu ev ancak yüz bin eder. (değerindedir)
İnsan ne ederse kendine eder. (yapar)
B-KURALLI BİRLEŞİK EYLEMLER
Zarf-fiil eki almış bir eylemle başka bir eylemin birleşmesi sonucunda
oluşan eylemlerdir. Bunlara “özel birleşik eylemler” de denir.
Kurallı birleşik eylemler dörde ayrılır:
- --I--. Yeterlik Birleşik Eylemi
Zarf-fiil eki “-a/-e”yi alan bir eylemle “bil-“ eyleminin birleşmesi sonucu oluşan birleşik eylemdir. Yani eylem kök ve gövdesine “ebil-“ kalıbı getirilerek oluşturulur. Eyleme “yeterlik, olasılık,istek” anlamlarını verir.
******eylem + e + bil- + kip eki + şahıs eki********
Onun yaptığını ben iki dakikada yapabilirim. (yeterlik)
Ortamı hiç beğenmedim; bir tatsızlık çıkabilir. (olasılık)
Afedersiniz, bir dakikanızı alabilir miyim? (istek)
*Yeterlik eyleminin olumsuzu üç biçimde çekimlenir:
1. Böylesine gürültülü bir ortamda daha fazla duramam. (durabilirim)
(Kesin bir yetersizlik belirtilir. Bu olumsuzlukta “bil-“ eylemi
tamamen ortadan kalkar, olumsuzluğun yeterlik eylemiyle
ilgili olduğunu “-e” zarf-fiil ekinden anlarız. Olumsuzluk eki,
“-e” zarf-fiil ekinden sonra gelir.)
2. Bu olay üzerine fazla durmayabilirim.
(Çoğu zaman öznenin istemine bağlı olarak olasılık da içeren
bir yetersizlik belirtilir.)
3. Belli olmaz, sözümde duramayabilirim.
(Öznenin istemi dışında, şarta bağlı olasılık içeren bir yetersizlik
belirtilir.)
- --II--.Tezlik Birleşik Eylemi
Zarf-fiil eki “-ı/-i, -u/-ü”yü alan bir eylemle “ver-“ eyleminin birleşmesi
sonucu oluşan birleşik eylemdir. Yani eylem kök ve gövdesine
“iver-“ kalıbı getirilerek oluşturulur. Eyleme “birdenbire olma,
beklenmezlik, önemsememe, kolaylık, tezlik” anlamlarından birini
kazandırır.
*******eylem + i + ver- + kip eki + kişi eki*******
Dağın eteğindeki çalılar tutuşuverdi. (birdenbire olma)
Kavanozun kapağı açılıverdi. (kolaylık)
Ona aldıklarımı bir tarafa fırlatıverdi. (önemsemezlik)
Haberi alınca elindekini düşürüverdi. (beklenmezlik)
- --IIII--.Sürerlik Birleşik Eylemi
Zarf-fiil eki “-a/-e”yi alan bir eylemle “gel- / kal- / dur-“ eylemlerinden
birinin birleşmesi sonucu oluşan birleşik eylemdir. Yani
eylem kök ve gövdesine “egel- / ekal- / edur-“ kalıplarından biri
getirilerek oluşturulur. “Sürerlik ve beklenmezlik” anlamlarını verir.
******eylem + e + (gel–/kal–/dur–) + kip eki + kişi eki********
Kaybolan köpeğimiz dün çıkageldi. (beklenmezlik)
Bakakalırım giden geminin ardından. (sürerlik)
Sen gidedur, ben sana yetişirim. (sürerlilik)
- --IV--.Yaklaşma Birleşik Eylemi
Zarf-fiil eki “-a/-e”yı alan bir eylemle “yaz-“ eylemin birleşmesi
sonucu oluşan birleşik eylemdir. Yani eylem kök ve gövdesine
“eyaz-“ kalıbı getirilerek oluşturulur. Eylemin gerçekleşmek üzereyken
gerçekleşmediğini bildirir. Kullanım alanı dardır.
******eylem + e + yaz- + kip eki + kişi eki**********
Vatan elden gideyazacaktı.
Sevinçten kalbim durayazdı.
C-ANLAMCA KAYNAŞMIŞ BİRLEŞİK EYLEMLER
Bir eylemin ad soylu sözcüklerle anlamca kaynaşarak oluşturduğu birleşik eylemlerdir.
Bu eylemlerde anlamca kaynaşma, birleşen ögelerden birinin ya
da her ikisinin gerçek anlamını yitirmesiyle gerçekleşir.
1. Deyim Hâlindeki Anlamca Kaynaşmış Birleşik Eylemler
Hem ad hem eylem gerçek anlamını yitirir.
Hayatını kazanmak, dünyadan haberi olmamak, gözünü
korkutmak, dokuz doğurmak, kulak misafiri olmak, gözüne
kestirmek…
Bu semtte her şey olabilir, gözünü dört açmalısın.
Olanlardan sonra açık kapı bırakmadı.
2. Bitişik Yazılan Anlamca Kaynaşmış Birleşik Eylemler
Her iki sözcüğün de (ad ve eylemin) gerçek anlamını yitirdiği ancak
deyim durumunda olmayan birleşik eylemlerdir. Bunlar kalıplaşmıştır.
Alıkoymak, öngörmek, aşermek, varsaymak…
Gönlüm seni yalnız bırakmaya elvermiyor.
İş için beş bin kişi belediyeye başvurdu.
2. Ayrı Yazılan Anlamca Kaynaşmış Birleşik Eylemler
Ad görevli sözcükler, gerçek anlamında kullanılırken eylemi gerçek
anlamından uzaklaşmış birleşik eylemlerdir. Bu eylemler kalıplaşmıştır
ancak deyim değildir.
Uygun düşmek, hayat vermek, değer biçmek, kural koymak,
gülesi gelmek, ağlayacağı tutmak…
Gençlerin bazı hareketlerini hoş görmeliyiz.
Çok çalışmaktan zavallı adam yorgun düştü.
Yorum Gönder